Gerard Verrijn Stuart

Mr Gerard Verrijn Stuart foto 1926
© familie Verrijn Stuart

Op 2 Januari 1928 werd het nieuwe kantoor van de Eindhovense Nutsspaarbank geopend. Dezelfde dag begon de net benoemde, eerste directeur, Mr G.Verrijn Stuart, toen 26 jaar, met zijn werkzaamheden. Het was een feestelijke opening met veel bekende en invloedrijke Eindhovenaren. Vele genodigden waren aanwezig, zoals Anton Philips, mevrouw Philips-de Jongh, wethouder van Woerkom en tal van relaties uit het Nut en het bankwezen.
De benoeming van Verrijn Stuart zal in de oorlogsjaren een redding zijn voor velen. Zijn "geruisloze verzet" in die jaren mag niet vergeten worden in de geschiedenis van de stad Eindhoven.

Officiële opening van het bank gebouw van de Nutsspaarbank te Eindhoven.
Groep der aanwezige autoriteiten. Zittend, v.l.n.r.: Mevr. de Jongh-van Deventer; Mr F. Wttewaall. Burg. van Lochem, lid van het Bestuur van den Ned. Spaarbankbond; Mr Andries, voorz. v. h. Bestuur v. d. Ned. Spaarbankbond; Weth. van Woerkom; G. H. de Jongh, voorz. v. h. Bestuur Nutsspaarbank; C. Koker, Secr. Bestuur Nutsspaarbank. Staande, v.l.n.r.: Notaris Klaassen, Amersfoort; D. Slecht, Bestuurslid Nutsspaarbank; Hovens Greve, Alg. Secr. Mij. tot Nut v. h. Algemeen: Van Hattem, Boekh. Nutsspaarbank; J. de Heer, lid Commissie van toezicht; J. de Heer, Bestuurslid Dept. Eindhoven; Ir. Z. Th. Fetter, voorz. v. h. Dept. Eindhoven; Mr H.F. van Walsem, voorz. v. d. Commissie van toezicht; A. F. Philips: G. F. Evelein, Bestuurslid; J. K. Verkerk, Bestuurslid; Dr. P. Cath, Secr. Dept. Eindhoven: J. Mulder, Hoofd der Nutsschool; M. Stumpers, procuratiehouder Amsterdamsche Bank. Op de trap: Mr G. Verrijn Stuart, nieuw-benoemd Directeur; H. D. Steenbergen, Bestuurslid Nutsspaarbank; Z. Goudberg, Bestuurslid Nutsspaarbank; J. E. Spinosa Catella, Penningmeester.

Bankdirecteur Mr G.Verrijn Stuart actief in Eindhovens financieel verzet: “Het was Verrijn Stuart op zijn best!”.

Nog dezelfde dag schrijft het Eindhovensch Dagblad, een avond krant, een verslag van deze gebeurtenis. De plechtigheid vindt plaats in het statige gebouw Marktstraat 1 met ook een ingang op Markt 1. In dit prachtige pand was eerder het agentschap van de Nederlandse Bank gevestigd. Deze hoek van de Eindhovense markt en Marktstraat is al eeuwen een belangrijk ankerpunt in de stad. Zo woonde daar in 1560 ene Peter Thomas. Later zijn op deze locatie het waaggebouw, de Latijnse school en het telegraafkantoor gevestigd. Het waaggebouw is nog door Vincent van Gogh getekend. In 1911 is het oude pand afgebroken en een nieuw bankgebouw opgetrokken, dat dus vanaf 1928 de Nutsspaarbank huisvest.
Sinds 2001 is het pand in gebruik voor de verkoop van kipproducten van Kentucky Fried Chicken.

De Nutsspaarbank maakte evenals meerdere kleuter- en lagere scholen, een ulo en de volksuniversiteit deel uit van het Departement Eindhoven van de al in de 18e eeuw opgerichte Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen. Deze wilde een bijdrage leveren aan het welzijn van mens en samenleving, onafhankelijk van andere levensbeschouwelijke, politieke of economische groeperingen en streefde naar maximale toegankelijkheid voor wat betreft de deelname aan haar activiteiten. Eén van die activiteiten werd het door Verrijn Stuart en zijn medewerkers ontwikkelde jeugdsparen, culminerend in de Jeugdspaarbank; met een mobiel loket werden vanaf 1941 maandelijks vele scholen bezocht. 

Marktstraat met Nutsspaarbank en ijskar op de hoek. Toren van het oude V&D gebouw

Boven het Waaggebouw in 1911 afgebroken, herbouwt  als bank gebouw. In 1928 Nutsspaarbank is de op deze locatie gevestigd.

Verrijn Stuart 

De familie Verrijn Stuart kent vele vooraanstaande personen, meestal universitair geschoold ; ze bekleden bestuurlijke posities en zijn vaak actief als bestuurder bij banken.
Gerard Verrijn Stuart studeerde rechten in Utrecht en woonde voor zijn benoeming in Nijmegen. In 1926 trouwde hij met Jeannette Agatha Catherina Honig; ze kregen samen drie kinderen.
Eenmaal gevestigd in Eindhoven is hij bestuurlijk zeer actief in het culturele leven. Hij zit sinds 1933 in de commissie van advies voor het toneel. De bedoeling is om minimaal zes hoogwaardige toneelvoorstellingen naar Eindhoven te halen. Deze belangrijke commissie zal ook de aanzet geven tot het oprichten van een gemeentelijke schouwburg.

Hij was voorzitter van de schoolcommissie van de Nutsscholen en lid van het bestuur van de Nederlandse Jeugdherbergen.
"Het was een van de grote en onvergetelijke verdiensten van Mr Verrijn Stuart, dat hij bij zijn drukke bezigheden en tijdens de vervulling van zijn talrijke functies warm en meevoelend open bleef voor alles, wat zich aandiende als mogelijkheid om zijn medemens te helpen in hun dagelijkse moeilijkheden." Aldus een In memoriam in het Eindhovensch Dagblad van 29-9-1944, geschreven door hoofdredacteur A.J.Zoetmulder.

 
Mr G. Verrijn Stuart, zit samen met notabelen Dr. W. H. van Mels, Mr J. J. A. v. d. Putt, H. Schellens en A. J. Zoetmulder in de Commissie van advies voor toneelcyclus in Eindhoven vanaf 1933 tot de oorlogsjaren.

Alle plannen voor een nieuwe schouwburg liggen klaar maar de Duitse bezetting van Nederland doorkruist de uitvoering. Helemaal als in Eindhoven een N.S.B.-burgemeester en diens trawanten worden benoemd. Dit is voor de commissie aanleiding om geruisloos te stoppen, omdat zij onder geen voorwaarde met dit „illustere" gezelschap wenst samen te werken

Verrijn Stuart was ook eerste secretaris in het Muziekschoolbestuur ; voorzitter was de heer J. J. Wackerhausen, tweede secretaris mevr. N. Mignot-Deurvorst, en penningmeester de heer Holzen-Bosch; leden van het bestuur waren verder mevr.Van der Pol-Donker, de heer F. Buskens en de heer dr Weijtens.
Gerard Verrijn Stuart was een goede tennisser bij H.T.C.C. (Eindhoven) en hij speelde altviool in een kwartet met vrienden. Hij deed begin jaren ’40 twee keer mee aan de Elfstedentocht en was lid van de in oktober 1923 opgerichte Rotary in Eindhoven.

Nutsspaarbank 1960

Nutsspaarbank 1930

Ir Theo Tromp kende hij goed, al uit zijn studententijd. Tromp roeide in Laga in Delft, Gerard bij Triton in Utrecht; ze ontmoetten elkaar toen regelmatig. Later in Eindhoven hebben ze mekaar weer opgezocht. Thuis heeft m'n pa, aldus zijn zoon, in de oorlog eens verteld dat hij met Tromp ging roeien op het Eindhovens Kanaal!

De familie Verrijn Stuart woonde in Pluvierlaan 6, gelegen in het villapark. Daar woonden voornamelijk vooraanstaande ingenieurs, het management van Philips. De band tussen de Eindhovense Nutsspaarbank en Philips was hecht.
Philips directielid Mr van Walsem, was bijvoorbeeld voorzitter van de Raad van Toezicht bij de bank.

De oorlogsjaren

Collecte Nationaal Hulpcomité 1940 voor de geteisterde gebieden. 

De Nutsspaarbanken, ook die in Eindhoven, werkten actief mee aan de collecte, aanvankelijk gepland op zaterdag 15 juni 1940. De activiteit wordt omschreven als: "De leniging van de grote stoffelijke noden, die ten gevolge van de oorlogsverwoestingen ons land hebben getroffen, is nu de eerste taak voor heel het Nederlandsche volk. Een persoonlijke taak voor ieder medeburger, een taak van christelijke naastenliefde, zowel als van vaderlandse saamhorigheid, twee voorname plichten, welke elkaar hier ontmoeten." Hoewel de Duitse bezetter niets ziet in deze vaderlandse saamhorigheid gaan de inzamelingen, later die maand, toch door. In 950 dorpen en steden worden collectes en stortingen gedaan. In Eindhoven wordt ruim 30.000 gulden opgehaald.
Hierna verbiedt de bezetter dit soort inzamelingen. Als Duitse en NSB tegenhanger richt Seys-Inquart in oktober 1940 de stichting Winterhulp Nederland op. Deze Winterhulp was de nationaal socialistische organisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog alle maatschappelijke hulpverlening , zoals die werd verleend door de overheid, door particuliere en kerkelijke organisaties in Nederland poogde over te nemen.

Verantwoording van Nationaal Hulpcomité Eindhoven.
In ieder geval zijn twee dames van het werkcommissie later actief in het verzet
mevr. J. Meerkamp-van Embden-Hoetink en Mevr. H.A.C van Riemsdijk 

Verrijn Stuart op zijn best! 

Na de oorlog werd pas bekend welke rol de Eindhovense bank speelde in het verzet. Het Eindhovensch dagblad gaat in 1949 hierop kort in:
“ Intussen toonde de Nutsspaarbank met haar ook politiek volkomen vertrouwde directie en personeel zich goed vaderlands. De Joodse rekeningen werden doodleuk op andere namen overgeschreven, niets werd aan de roofbank van Lippmann, Rosenthal & Co. overgedragen en met de rekeningen van onderduikers wist men ook wel raad mee, zowel als met de uitkeringen aan hen. De gelden van de illegaliteit vonden geruime tijd een veilige bergplaats in de kluis van de Nutsspaarbank, die ook zendingen van de illegaliteit in ontvangst nam. Het was Verrijn Stuart op zijn best!”.
Uit: 25 jaar Nutsspaarbank in Eindhoven
Verzet van G. Verrijn Stuart in de oorlogsjaren

Nog meer verzetsdaden

Zijn zoon, Gerard Verrijn Stuart, met dezelfde naam, een familietraditie, wil na de oorlog meer over zijn vader te weten komen. Mijn moeder, schrijft hij, overleden in 1976, heb ik destijds wel eens naar de oorlogsactiviteiten van mijn vader gevraagd, maar zij kon me er niets over vertellen, vermoedelijk omdat hij die denkelijk clandestiene activiteiten ook voor haar verborgen hield. Wel wist ze dat het hem meerdere keren gelukt was medewerkers van de spaarbank voor de Arbeitseinsatz in Duitsland te behoeden. Toch ben ik er bijna zeker van dat mijn vader bij het verzet was betrokken, dit omdat ik vroeger thuis allerlei namen opving van vrienden en kennissen van mijn vader, van wie ik later hoorde dat ze zich actief hadden geweerd. Zoals Ir Theo Tromp en De Casserès. Bestuurders van de spaarbank, onder wie notaris P. J. Steensma stonden op de Eindhovense gemeentelijke lijst van “Karaktervolle verzetters en illegale werkers,” zoals die in maart 1945 nog genoemd werden.

Het is waarschijnlijk dat de directeur van de Nutsspaarbank in Eindhoven contact had met het financiële verzet dat georganiseerd werd door Philipsmensen zoals Iman van den Bosch, Dr. ir. N.A.J. Voorhoeve en ​​Arie Voorwinde

Ook onderstaande brief van Hilda Verwey-Jonker bevestigt zijn verzetswerkzaamheden.

Brief Hilda Verwey-Jonker

Brief Hilda Verwey-Jonker 14 januari 1998

Zeer geachte Heer Verrijn Stuart,

"Inderdaad heb ik uw vader in de oorlogsjaren gekend. Ik weet ook wel bijna zeker, dat hij bij het verzet betrokken was, maar wat hij precies deed weet ik niet, omdat wij dat in die jaren niet aan elkaar vertelden. Ik heb zelfs in het begin niet geweten wat mijn eigen man deed (iets chemisch zei hij dan; hij werkte op het Nat Lab.). Zelf had ik één contactpersoon (A. Voorwinde), die mij al het geld gaf dat ik voor mijn onderduikers nodig had, zonder ooit een vraag te stellen. Natuurlijk hebben we na de oorlog wel een en ander aan elkaar verteld, maar uw vader was er toen helaas niet meer bij.
"Ik kan U dus alleen maar zeggen, dat ik vermoed, dat hij behoord heeft tot de oprichters van het Nationaal Steunfonds (NSF); de naam was handig, omdat dat ook de afkorting was voor de Philips Vestiging in Hilversum. Dat NSF is al in 1941 ontstaan ter ondersteuning van de vrouwen van zeelieden, die van de rederijen geen deel meer kregen van de gage van hun mannen als die op zee waren geweest bij de inval van de Duitsers en nu onder Geallieerde vlag voeren."

"Het fonds is later uitgegroeid tot een heel groot nationaal fonds, dat onder andere bij de spoorwegstaking van 1944 in werking was en toen door manipulaties van de gebroeders Van Hall de beschikking wist te krijgen over kredieten van de Nederlandse Bank. Zelf heb ik voor het uitdelen van gelden uit dit fonds op verzoek van Theo Tromp nog wel eens een jonge man uitgezocht, die bij Philips werkte en lid was geweest van het NVV. Hij reisde zogenaamd voor het NSF in Hilversum het land af en vervoerde geld.
Ook de namen die U noemt kloppen met dit vermoeden. De Heer Willemsen is aan het einde van de zomer van 1944 nog gepakt en in Westerbork gefusilleerd.
Ik heb ook nog een persoonlijke herinnering aan Uw vader; toen mijn man eens voor korte tijd was ondergedoken, maar wij moesten vrezen, dat het misschien lang kon duren, en dat de Duitsers de uitbetaling van zijn salaris, die via de girorekening liep, zouden blokkeren, ben ik naar uw vader toegegaan om te vragen of de spaarrekening, die we bij de Nutsspaarbank hadden voor dat doel zou kunnen worden gebruikt. Hij deed mij toen onmiddellijk een veel mooiere oplossing aan de hand: de spaarrekening kon onmiddellijk worden overgeschreven op naam van mijn moeder, met een machtiging voor mijn zuster, die ook in Eindhoven woonde en die dan natuurlijk voor mij er geld van zou kunnen halen. Uw vader kwam zo vlot met dit aanbod, dat ik direct al in de gaten had, dat hij meer van zulke oplossingen had bedacht. Het is niet nodig geweest er gebruik van te maken want de bedreiging van mijn man bleek minder erg dan wij hadden gedacht." (...)
Aldus de brief van Hilda Verwey-Jonker.

"In een latere brief liet mevr. Verwey nog weten 'het roeien met Tromp' te beschouwen als een smoes om andere activiteiten te verbergen die toen het daglicht niet mochten zien."

Foto Gerard Verrijn Stuart met Agaatje, voorjaar 1932, Agaatje was toen net drie jaar.
(Positie foto achtertuin Pluvierlaan 6) ©foto familie Verrijn Stuart.

19 september 1944

Helaas haalt de naam Gerard Verrijn Stuart de lijst “Karaktervolle verzetters en illegale werkers,” niet omdat hij en zijn oudste dochter Agaatje (Agatha) omkomen tijdens het bombardement op 19 september 1944. Zij logeerden op dat moment bij de familie van Ketel (Adriaan, Anne en de dochters Elske en Anneloes), in de Leeuweriklaan op nr. 7. Met die gehele familie kwam verder ook een toevallige voorbijgangster om het leven: mejuffrouw Alie Glasz die was komen schuilen. Allemaal komen ze om door een voltreffer op het huis..

Het huis van het gezin Verrijn Stuart-Honig, Pluvierlaan 6 , krijgt ook een voltreffer op de achterzijde . Zoon Gerard schrijft: "Er waren daar geen slachtoffers, omdat mijn vader en zusje bij de Van Ketels logeerden (helaas zijn ze daar wel getroffen) en mijn moeder met mij en mijn andere zusje in Bennekom bij mijn grootmoeder verbleef. Pluvierlaan nummer 6 was pas in 1947 of '48 weer bewoonbaar en het nog overeind staande deel was intussen wel leeggestolen! Vandaar het adres in de Uiverlaan 17 op de advertentie die mijn moeder eind 1945 plaatste”.

In de Nutsspaarbank is na de oorlog nog een gedenksteen voor Mr Gerard Verrijn Stuart aangebracht, alleen bij diverse verbouwingen is deze steen verdwenen. Gerard Verrijn Stuart verdient meer voor zijn "geruisloze verzet" en mag niet vergeten worden in de geschiedenis van de stad Eindhoven.
Verrijn Stuart op zijn best!

Met dank aan zijn zoon Gerard Verrijn Stuart en echtgenote Ine voor het beschikbaar stellen van diverse gegevens en foto's. 

Advertentie ruim een jaar later geplaatst door allerlei omstandigheden. Het slechte nieuws 

In memoriam van bestuur van de Eindhovense Nutsspaarbank.

In memoriam VVV nieuws uit Eindhoven en Kempenland 1-3-1945

Bronnen:

Een kwart eeuw NUTSSPAARBANK Eindhoven, Eindhovensch dagblad 21-10-1949
Nationale Hulpcomité-collecte Eindhovensche en Meierijsche courant 15-06-1940
Nationale Hulpcomité-collecte Opbrengst De Zuid-Willemsvaart 11-07-1940
foto van de Officiële opening van het bankgebouw der Nutsspaarbank te Eindhoven Arnhemsche courant 14-01-1928
In memoriam VVV nieuws uit Eindhoven en Kempenland 1-3-1945
Memoriam in het Eindhovensch Dagblad van 29-9-1944

Advertentie Algemeen Handelsblad 31-12-1945


Frans Dekkers ontving op 23 december 1997 een brief van zoon Gerard Verrijn Stuart met de vraag meer informatie over de rol van bankdirecteur G. Verrijn Stuart in de oorlogsjaren. De aanzet voor dit verhaal.

13 juni 2023


Brief van G. Verrijn Stuart aan Frans Dekkers. Brief in 2022 overgedragen aan archief www.eindhoven4044.nl