Abbemuseum in de oorlogsjaren

Van Abbe-museum geopend in 1936
Zie ook https://www.eindhovenfotos.nl/1/van_abbe_museum.htm
Schrijfwijze in de oorlogsperiode werd een streepje gebruikt tussen "Abbe" en "museum". Tegenwoordig is die schrijfwijze niet meer gangbaar en wordt het aan elkaar geschreven: Van Abbemuseum.

De oorlogsjaren van Abbe-museum

De eerste directeur, de jonge kunsthistoricus dr. W.J.A. Visser (1904-2002), werkte aanvankelijk twee dagen per week voor het museum. Vanaf september 1937 combineerde hij dit met de functie van gemeentearchivaris. Het museum had verder slechts één conciërge in dienst, die in het souterrain woonde.

Na de Duitse bezetting in mei 1940 verslechterde de situatie in het museum. Tentoonstellingen werden afgelast en het gebouw moest ruimte bieden aan het Heemkundig Museum Kempenland en later de luchtbeschermingsdienst. Bovendien bemoeilijkten de verduisteringsregels, waarvoor het glazen dak groen geverfd moest worden, het tentoonstellen van kunst.

Directeur Visser trad in februari 1942 af. Hij was het oneens met het nieuwe NSB-bestuur dat in dezelfde maand aantrad en wilde geen Nationaal Socialistische georiënteerde tentoonstellingen organiseren.

Op 4 april 1942 werd de NSB-kunstenaar J.P.G. Peeters (1890-1944) aangesteld door het Eindhovense NSB-bestuur. Wegens ziekte legde hij op 15 maart 1943 zijn functie neer. Opvolger was L. Th. A. Vrijdag, NSB-lid maar vooral een goede kennis van de NSB-burgemeester Pulles. Hij werd voor twee dagen, de nieuwe directeur. Het museum werd steeds meer een platform voor landelijke propaganda van het nationaalsocialisme en de Nederlandse folklore.

Na de bevrijding werd L. Th. A. Vrijdag direct ontslagen en geïnterneerd. In maart 1947 kwam hij vrij. Vanaf de jaren '50 organiseerde hij nog 25 jaar de kunstmarkt in Eindhoven.

Na de bevrijding werd Wouter Visser weer aangesteld, maar bleef kort directeur, hij aanvaardde in 1946 de functie van directeur van de Rijksmonumentenzorg.

De wedstrijdtentoonstelling 'Kempenland van Nederlandsche Beeldende Kunst'

Commissie van Toezicht op het Stedelijk Van Abbe-Museum 1943 - 1944

J. H. G. Hermens, Voorzitter. (NSB Wethouder)
J. J. P. Creyghton, Kultuurkamer enz
C. A. Kuysten, Leraar / Opvoedersgilde
Chr. Wijnen, (zittend commissielid gebleven)
L. Th. A. Vrijdag, Secretaris. (NSB directeur Abbemuseum)

Stedelijke Kultureele Commissie.

J. J. P. Creyghton, Voorzitter. (Adj. en Hoofdredacteur Nieuwsblad v/h Zuiden, foute krant in de oorlog, Kultuurkamer enz
W. A. van Grootel, Secretaris. Door zijn nationaal-socialistische gezindheid, lid NDK, NVD, Opvoedersgilde benoemd tot leraar en later chef van de afd. Onderwijs en Volksgezondheid van de gemeente Eindhoven.

Alle commissieleden, behalve Chr. Wijnen, zijn langer of korter tijd geïnterneerd geweest, door hun verwantschap met het national-socialisme.

Reliëf van wapen van Brabant, met de spreuk "Edele Brabant, were di", 1942

NSB wil een Brabants wapen in het museum

Op 9 september 1942 verzocht de nieuwe directeur van het Stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven, J.P.G. Peeters, de NSB-burgemeester H. Pulles om een nieuwe tegelversiering voor de museumhal te laten maken. De oorspronkelijke wandversiering, een slang die in zijn eigen staart bijt, ontworpen door Staal-Kropholler, daarin vermeende hij associaties te zien met de vrijmetselarij. Echter deze slang, Ouroboros, is een oeroud symbool van de eeuwige cyclus, is terug te zien in vele culturen. Maar de slang moest vervangen worden door het Brabantse wapen met de spreuk "Edele Brabant, Were di". Nadien werd het nationalisme ook verder zichtbaar in het museumbeleid, met enkel Nederlandse exposanten, ondanks de internationale kunstcollectie.

De Maastrichtse beeldhouwer Charles Vos kreeg de opdracht voor het nieuwe ontwerp. In het voorjaar van 1943 werd zijn tegelversiering in bas-reliëf aangebracht boven de toegangspoort van de middenzaal in de oude museumhal. Helaas vormt dit kunstwerk een tastbare herinnering aan de oorlog in het museum.
Bron: https://www.charlesvos.nl/musea/van-abbe-museum-eindhoven

NSB burgemeester Pulles met Nederlandse en Duitse delegatie na afloop van zijn benoeming.

Gebruik en misbruik van het museum

Omdat het gemeentehuis in Eindhoven te klein was voor ontvangsten werd het museum gebruikt en misbruikt voor allerlei doeleinden.

Museum Kempenland had vanaf 1939 een zaal in het Van Abbemuseum ter beschikking gekregen tot 1954.

Het museum werd per 2 november 1943 per discreet gevorderd en bestempeld als "Huis der gemeente", hierdoor konden voortaan de gehele week huwelijken voltrokken worden in het gebouw.

Op 1 februari 1942 vond de benoeming plaats van de NSB burgemeester van Eindhoven. De officiële installatie van de burgemeester Pulles vond op 21 februari '42 plaats in het museum.

30 mei 1942 bezoekt Anton Mussert, burgemeester Pulles en anderen het Van Abbe-museum voor een koffiemaaltijd. Mussert was op 3-daagse rondreis door Brabant.

Tijdens de bezetting werden in het Van Abbemuseum, net als in andere musea in Nederland, diverse "verplichte" reizende tentoonstellingen georganiseerd met als doel propaganda te maken voor het nieuwe Duitse rijk. Naast deze tentoonstellingen werden er ook exposities gehouden met boerderijtjes en landschappen. Het was geen gemakkelijke periode voor het museum. De eerste NSB-directeur, Peeters, stond erop dat er geen "ontaarde kunst" in het museum mocht worden getoond, wat de artistieke vrijheid van het jonge vooroorlogse museum ernstig beperkte.

Luchtbescherming in museum

Tijdens de oorlog werd een deel van het museum, met name de ruimte onder de klok, gebruikt door de luchtbescherming. Eind 1941 werd er zelfs een houten uitkijktoren gebouwd als onderdeel van deze luchtbeschermingsmaatregelen. De hoofdpost van de luchtbescherming was gevestigd in een schuilkelder achter het Van Abbemuseum en was via speciale telefoonlijnen of kabels verbonden met de verschillende observatieposten en het hoofdbureau van politie. De uitkijktoren diende onder andere om laagvliegende vliegtuigen van verre te kunnen zien aankomen. Het kleine kantoortje van de luchtbescherming was gevestigd onder de klok, toegankelijk via een apart deurtje.

Foto: 30 mei 1942 Het bezoekt Anton Mussert en burgemeester Pulles aan de Van Abbe-museum. Mussert was op 3-daagse rondreis door Brabant.

Nederlandsche Kunstkring

Groepstentoonstelling van 4 april tot 4 mei 1942
Organisatie : Nederlandsche Volksdienst.

De heer Peeters, pas drie dagen directeur sprak voor het eerst na zijn ambtsaanvaarding een openingswoord, waarin hij tegelijkertijd de plannen die hij voor de toekomst gevormd heeft uiteenzette. Hij onderstreepte daarin in het bijzonder het regionale karakter dat dit museum moet dragen. Hij prees de tentoongestelde inzenders dat zij geen "gewild-verwrongen en ziekelijk is" schilderijen hebben gemaakt. Geen "ontaarde kunst" in het museum.

Aanwezig waren: De pas benoemden NSB burgemeester Dr. Pulles, NSB kringleider Vroegindeweij, majoor Vermeulen, W. Dijs commissaris van politie te Eindhoven en andere functionarissen uit de N.S.B. Verder een deputatie van de Nationaal-Socialistische Vrouwenorganisatie (N.S.V.O.), de voorzitter en secretaris van den Nederlandse Kunstkring, de heren Haver Droeze en Wim de Haas, de leden van de commissie van Toezicht e.a.

Exposanten zijn: Bakker, v. d. Berg, Bleekman, Ives Browne, Eversen uit Veere, Fleur, Franken, W. de Haas, Haver Droeze, Dr. Hof, Ingenhoes, A. Massink, M. van Leeuwen, W. van Leeuwen, P. Nieuwenhuijzen, H. Roodenburg, L. Rosé, v. d. Ruit, Soer, Soonius, v. d. Stal, Stolle, Stordiau, Verburg, de Voogd, Vos, Willebrordse.
Bron Dagblad van het Zuiden voor Eindhoven 7-4-1942

Bron affiche https://vanabbemuseum.nl/nl/collectie-onderzoek/bibliotheek/publicaties/neerlands-jeugd-aan-het-werk-huisvlijttentoonstelling-1942

Huisvlijt-tentoonstelling

Onder de genodigden, die gistermiddag de opening van de Huisvlijt-tentoonstelling, "Neerlandse jeugd aan het werk" die onder de auspiciën van de Werkgemeenschap "Vreugde en Arbeid" van het N.A.F, van 20 mei tot 25 Mei 1942 in het van Abbe-museum georganiseerd is.

Bij de opening waren aanwezig de Beauftragte van de Rijkscommissaris Haupt. bereichsleiter Thiel; prof. dr. T. Goedewaagen, Secretaris-generaal van het Dep. van Volksvoorlichting en Kunsten; de heer H.J. Woudenberg, leider van het N.A.F., de heer E. Gerdes, hoofd van de afdeling Beeldende Kunsten van het departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK), burgemeester dr. H. Pulles en echtgenote. een vertegenwoordiging van het N.A.D., de kringléider der N.S.B., de heer Vroegindeweij en vele anderen.

Opvallend veel prominente bezoekers voor een tentoonstelling die in feite niet meer is dan een knutselshow met als enige hoogtepunt een rijdende elektrische trein.

https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010317283:mpeg21:a0072

Dagblad van het Zuiden voor Eindhoven, Meierĳ, Peel en Kempenland, 21 mei 1942

Tentoonstelling in tijdschrift Arbeid 29 mei 1942

„Huisvlijt- tentoonstellingen in het Van Abbe-Museum te Eindhoven”

Foto boven links: Overzichtshoekje van de inzendingen.
Foto boven rechts: Reproductie van een geboetseerd beeldje van een 18-jarigen kunstenaar.
Foto onder rechts: Kinderspeelgoed; een houten draaimolen, geheel gelijmd, vervaardigd van een oude schoolbank.
Foto onder links: De burgemeester van Eindhoven, dr. H. A. Pulles tijdens zijn openingsrede. Rechts op de foto prof. dr. Goedewaagen en de Beauftragte van den Rijkscommissaris, Thiel.

Tentoonstelling Herlevend Nederland in Eindhoven

„Herlevend Nederland”

Herlevend Nederland, 27 maart tot 11 april 1943. Deze tentoonstelling, verzameling van H.L. Schuilburg werd voor de Duitse bezetting vooral getoond in de NSB Kringhuizen. Na de machtsovername ondergebracht bij Dienst Nationaal-Socialistisch Museum en getoond in de grote museums in vele steden zoals: Utrecht, Amsterdam, Maastricht, Rotterdam en Meppel. De tentoonstelling bedoelt een volledig beeld te geven van de strijd dien het nationaal-socialisme en het fascisme hebben moeten voeren, vooraleer zij de plaats bereikten, waarop zij thans zijn gekomen. Van .pamfletten, kranten, brochures, karikaturen en foto's in goede rangorde en overzichtelijk aan wanden en op tafels aangebracht, kan men de aanleiding en "voorgeschiedenis der nationaal socialistische revolutie" in ons land aflezen en bestuderen. De partijen strijd wordt belicht en over de ontwikkeling van Nationaalsocialisme en fascisme, alsmede van de bestrijding hiervan, is uitvoerig en met markant materiaal geëxposeerd.
Verder aandacht voor de diverse N.S.B instellingen zoals: Het Nederlandsche Arbeidsfront: Vreugde en Arbeid, de Nederlandsche Volksdienst, Landstand, Arbeidsdienst en Kultuurkamer. Het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten is met een aparte stand vertegenwoordigd.

Aanwezig waren o.a. de Ortskommandant Limberg, de kringleider van de N.S.D.A.P.: P. Zimmermann en de Ortsgruppenleiter: Krebbers, de districtsleider van de N.S.B. A.A.M. Stoetzer, en de kringleider Dr. G. Schmidt; voorts de heer A. de Weerd, plaatselijk leider van het N.A.F., de arbeidsleider C. A. Bock van het 5de corps van den N.A.D. en andere vooraanstaande personen uit Eindhoven, onder wie vertegenwoordigers van het gemeentebestuur en de politie.

A.A.M. Stoetzer, districtsleider van de NSB in Noord-Brabant

Tentoonstelling Huisvrouwen worden vindingrijk in Eindhoven
bron affiche https://vanabbemuseum.nl

„Huisvrouwen worden vindingrijk”

Deze reizende tentoonstelling, georganiseerd door de N.S. Frauenschaft, vond plaats in het Van Abbemuseum in Eindhoven van 3 tot 17 maart 1943. De opening werd verricht door F. Zimmermann, de Kreisleiter van de NSDAP in Eindhoven, met een inleiding door Herzog, de Kreisleiterin van de N.S. Frauenschaft.
Onder de genodigden waren onder andere de Beauftragte van de Rijkscommissaris voor Noord-Brabant, de heer Himmerich, en de burgemeester van Eindhoven, dr. H.A. Pulles, en wethouder H.W. Seegers.

Net als in Duitsland werd ook in Nederland een "Vrouwenschap" opgericht, naar het voorbeeld van de National-Sozialistische Frauenschaft. Deze organisatie was sterk beïnvloed door de Duitse tegenhanger. De Vrouwenschap liet echter weinig van zich horen in de publieke sfeer. Het aantal vrouwelijke leden van de NSNAP was klein, en slechts een fractie daarvan sloot zich aan bij de Vrouwenschap. Hier en daar kwamen groepjes vrouwen bijeen, om te breien voor het Oostfront en voornamelijk om Duitse nationaalsocialistische liederen te zingen. Alleen leden van de NSNAP konden lid worden van de Vrouwenschap, en het lidmaatschap was vrijwillig.

Foto's uit beeldbankwo2.nl waarschijnlijk gemaakt van de tentoonstelling in Groningen

Huisvrouwen worden vindingrijk
De bezoekers kregen aanschouwelijk voorlichting om ‘schijnbaar waardeloze voorwerpen’ te hergebruiken.

De pantoffelafdeling toonde indrukwekkende voorbeelden van vindingrijkheid en handvaardigheid. Er zou zelfs een aparte pantoffelcursus worden gegeven tijdens de tentoonstelling.
Getoond werden verschillende zeepvervangers zoals kastanje en klimopblad.

Huisvrouwen worden vindingrijk
Het bezettingsbestuur vorderde textiel, garens en wol voor de Nederlandse textielindustrie, die verplicht was om uniformstof voor Duitse legers te produceren. Hierdoor nam de voorraad van huishoudtextiel en leren schoenen snel af en werd al in 1943 de distributie ervan gestaakt, omdat men door de voorraad heen was. Het tekort aan huishoudtextiel en leer betekende dat vrouwen inventief moesten zijn: kleding moest eindeloos worden vermaakt, versteld en gekeerd.

Huisvrouwen worden vindingrijk

Een rondgang door de tentoonstelling toonde verschillende afdelingen, waaronder baby- en kinderkleding, speelgoed en een kousenafdeling. Hier werd gedemonstreerd hoe oude dameskousen, ongeschikt voor verder dragen, konden worden hergebruikt. De draden konden worden uitgehaald en gebruikt om sokjes of kinderkleding te breien. Daarnaast konden ze in repen worden gesneden en verwerkt tot een vervanging voor elastiek, door te breien of te haken.

Huisvrouwen worden vindingrijk

Gehaakte spreien en theemutsen werden uitgehaald om er truien en vesten van te maken.
Materialen werden ook anders gebruikt dan waar ze voor bedoeld waren, zoals bleek toen gordijnstoffen vanaf november 1940 alleen nog maar mochten worden verkocht met een speciale vergunning omdat vrouwen van gordijnstof jurken maakten.
Bron tekst: Zuinigheidstechnieken voor allen

Bevrijding Eindhoven

Zelfs na de bevrijding bleef het Van Abbemuseum dienst doen voor andere doeleinden dan alleen tentoonstellingen.
Het duurde tot juli 1946, met de aanstelling van Edy de Wilde (1919-2005) als eerste naoorlogse directeur, voordat het Van Abbemuseum zijn oorspronkelijke functie als kunstmuseum weer kon oppakken. Hoewel De Wilde zich sterk inzette voor nieuwe, moderne kunst, stuitte dit op aanzienlijke weerstand. Hij is directeur Stedelijk Van Abbemuseum te Eindhoven van 1946-1963, daarna directeur Stedelijk Museum te Amsterdam van 1963-1984.

Braziliaanse papieren waarschijnlijk gebruik tijdens Somer vlucht naar Londen.

Bureau Inlichtingen in van Abbemuseum

De Nederlandse inlichtingendienst in Londen werd opgericht op 28 november 1942. In 1943 werd majoor dr. J.M. Somer hoofd van dit bureau. Na de bevrijding van Eindhoven vestigde luitenant-kolonel Somer zich, samen met majoor Charles van Houten en een deel van de Londense staf van het BI, in het Van Abbemuseum in Eindhoven. Ze bleven daar van november 1944 tot mei 1945.
Diverse Eindhovenaren zijn in dienst geweest van Bureau Inlichtingen, lees:
https://www.eindhoven4044.nl/10/steenken.html
https://eindhoven4044.nl/8/hoogenbosch.html

Op 19 maart 1945, tijdens haar tocht door het bevrijde zuiden van Nederland (Zeeland, Brabant en Limburg), bracht Koningin Wilhelmina een bezoek aan het Van Abbemuseum in Eindhoven. Dit bezoek stond in het teken van haar ontmoeting met belangrijke verzetsmensen en oorlogsslachtoffers, als blijk van erkenning en steun na de moeilijke periode van de oorlog.
Hoewel het bezoek van Koningin Wilhelmina aan het Van Abbemuseum geheim werd gehouden, gezien de bezetting van Noord-Nederland, trok het toch een enorme menigte aan. Padvinders werden ingezet om de orde te bewaren te midden van de massale opkomst.
foto Nationaal Archief

Overzicht van exposities in de oorlogsjaren tijdens NSB bewind
(Het overzicht is niet volledig)

1942

Nederlandsche kunstkring 4 april - 4 mei 1942
catalogus.pdf
Nederlandsche kunstkring krantenartikel

Volkstentoonstelling Nederlandsche Kunst van de provincies Brabant en Zeeland 6 -21 juni 1942
Organisatie: Departement van Volksvoorlichting en Kunsten i.s.m. de Nederlandsche Kultuurkamer en de Nederlandschen Volksdienst. Opening door Pulles.
catalogus.pdf
Krantenartikel

Huisvlijt-tentoonstelling, "Neerlandse jeugd aan het werk" die onder de auspiciën van de Werkgemeenschap "Vreugde en Arbeid" van het N.A.F, van 20 maart tot 30 Mei 1942 in het van Abbe-museum georganiseerd is.

Groepstentoonstelling - 6 juni '42 tot 30 juni 1942 Opening : dr. H.A. Pulles (burgemeester). - Inleiding: J. van Anrooy ; J.A. Stelbach - Opmerkingen: Organisatie: Departement van Volksvoorlichting en Kunsten i.s.m. de Nederlandsche Kultuurkamer en de Nederlandschen Volksdienst

Nederlandse Schaakbond, met 228 schakers in het museum. Rookverbod werd door Pulles ongedaan gemaakt. 17 aug. 1942 artikel in de Telegraaf

Albert Neuhuys Tentoonstelling 25 juli - 30 augustus 1942
catalogus.pdf

Hulpwerk beeldende kunst van den Nederlandschen Volksdienst, Groepstentoonstelling 15 december 1942 - 15 januari 1943
Opmerkingen: Organisatie : Afdeling Hulpwerk Beeldende Kunst van den Nederlandschen Volksdienst, Den Haag i.s.m. het Gilde voor Bouwkunst, Beeldende Kunsten en Kunstambacht der Nederlandsche Kultuurkamer, Den Haag.
catalogus.pdf
Krantenartikel

1943

Lezing 8 febr. 1943 voor belangstellenden en leden van den N.D.K; een interessante humoristische voordracht door den heer J J. Uilenberg, uit Paterswolde, over "Drentsche Folklore en Humor", gegeven. Onder de aanwezigen waren de wethouders J. H. G Hermens en H. W. Seegers. De voorzitter van den Nederlandsch Duitsche Kultuurgemeemschap

Huisvrouwen worden vindingrijk: 3 tot 17 maart 1943. Reizende tentoonstelling, georganiseerd door de N.S. Frauenschaft

Tentoonstelling Herlevend Nederland: Zaterdag 27 Maart tot 11 April 1943 in van Abbemuseum

Op 17 juli 1943 opende burgemeester dr. H. A. Pulles de tentoonstelling van werken van leden van de Kunstkring Nederland in het Stedelijk Van Abbemuseum te Eindhoven. De heer Ed. Wingen, voorzitter van de Kunstkring, gaf een inleiding.

1944

Groepstentoonstelling Teun Gijssen, Willy Paes en Pie Schmitz
Van 22 april '44 tot 7 mei 1944

De wedstrijdtentoonstelling 'Kempenland van Nederlandsche Beeldende Kunst'
Van 27 mei '44 tot 18 juni 1944.
catalogus.pdf
Krantenartikel

De oorlogsjaren van Abbe-museum

Commissie van Toezicht op het Stedelijk Van Abbe-Museum 1943 - 1944

NSB wil een Brabants wapen in het museum

Gebruik en misbruik van het museum

Luchtbescherming in museum

NSB Tentoonstelling in van Abbemuseum

Nederlandsche Kunstkring

Huisvlijt-tentoonstelling

„Huisvlijt- tentoonstellingen in het Van Abbe-Museum te Eindhoven”

Thuisvlijt tentoonstelling

Thuisvlijt tentoonstelling
boetseerwerk

Thuisvlijt tentoonstelling
Boetseerwerk 13 - 16 jaar

Thuisvlijt tentoonstelling

„Herlevend Nederland”

„Huisvrouwen worden vindingrijk”

Bevrijding Eindhoven

Bureau Inlichtingen in van Abbemuseum

Bureau Inlichtingen in van Abbemuseum

Bevrijdingstentoonstelling 1945

„Het illegale verzet”

Koningin Wilhelmina een bezoek aan het Van Abbemuseum 19 maart 1945

Overzicht van exposities in de oorlogsjaren tijdens NSB bewind
(Het overzicht is niet volledig)

1942

De oorlogsjaren van Abbe-museum

Commissie van Toezicht op het Stedelijk Van Abbe-Museum 1943 - 1944

NSB wil een Brabants wapen in het museum

Gebruik en misbruik van het museum

Luchtbescherming in museum

NSB Tentoonstelling in van Abbemuseum

Nederlandsche Kunstkring

Huisvlijt-tentoonstelling

„Huisvlijt- tentoonstellingen in het Van Abbe-Museum te Eindhoven”

Thuisvlijt tentoonstelling

Thuisvlijt tentoonstelling boetseerwerk

Thuisvlijt tentoonstelling Boetseerwerk 13 - 16 jaar

Thuisvlijt tentoonstelling

„Herlevend Nederland”

„Huisvrouwen worden vindingrijk”

Bevrijding Eindhoven

Bureau Inlichtingen in van Abbemuseum

Bureau Inlichtingen in van Abbemuseum

Bevrijdingstentoonstelling 1945

„Het illegale verzet”

Koningin Wilhelmina een bezoek aan het Van Abbemuseum 19 maart 1945

Overzicht van exposities in de oorlogsjaren tijdens NSB bewind (Het overzicht is niet volledig)1942

Thuisvlijt tentoonstelling
boetseerwerk

Thuisvlijt tentoonstelling
Boetseerwerk 13 - 16 jaar

Overzicht van exposities in de oorlogsjaren tijdens NSB bewind
(Het overzicht is niet volledig)

1942