April-meistakingen 1943 Eindhoven Philips

April-meistakingen 1943

Op donderdag 29 april 1943 maakten de Duitse bezetters bekend dat Nederlandse mannen en oud-militairen zich moesten melden voor de Arbeitseinsatz. Dit creëerde een golf van protest en zo begonnen de April-meistakingen. Via deze stakingen lieten Nederlanders hun onvrede zien aan de Duitsers, maar lieten de Nederlanders vooral ook zien dat zij op één lijn zaten met elkaar. Daarnaast zijn veel Nederlandse mannen ondergedoken en heeft uiteindelijk maar een fractie van hen, zo'n 8.000 van de 300.000 bedoelde mannen, opgeleverd voor de Duitse bezetter.

Dagboek fragment Feik Fast: "De 29ste april wordt bekend gemaakt, dat het gehele Nederlandse leger weer in krijgsgevangenschap weggevoerd zal worden! Een geweldige opwinding in het gehele land is het gevolg, overal breken stakingen uit. In de loop van de middag lopen alle Philipsfabrieken leeg, de volgende dag wordt nergens gewerkt. Overal staan oproepen tot staking aangeplakt. Om 12 uur wordt het standrecht afgekondigd, maar 's middags lopen de fabrieken opnieuw leeg."

Bij de N.V. Philips’ Gloeilampenfabrieken te Eindhoven verliet het personeel donderdagmiddag 29 april weliswaar het bedrijf niet, maar werden uit verschillende afdelingen toch sit-downstakingen gemeld, die op toenemende spanning wezen. Volgens de Philips biografie "Onder Duits beheer" zouden "rond vijf uur een aantal arbeiders het bedrijf hebben verlaten."

Op vrijdag 30 april 1944 legde het personeel van de Philipsfabrieken massaal het werk neer. Deels ook noodgedwongen omdat ook de Staatsmijnen staakten, hierdoor stagneerde spoedig ook de gasleverantie, met het gevolg, dat alle industrieën, die op deze gastoevoer waren aangewezen, zoals een gedeelte van de Philipsbedrijven, tot stilstand kwamen.

Dagboek Vastenouw: Vrijdagavond standrecht afgekondigd, dus 20.00 uur binnen en geen samenscholingen op straffe van doodschieten. Zullen desondanks vanavond bridgen bij Henk en Map maar zal overschoenen meenemen voor een geruisloze terugtocht. Gisteravond vooralarm gegeven om iets over achten, waarschijnlijk om alle mensen binnen te krijgen.

Stakingsoproep verspreid bij Philips Eindhoven 1943, op vrijdag 30 april verspreid.

© foto van pamflet gemaakt door www.eindhoven4044.nl gevonden bij www.rhc-eindhoven.nl
Een pamflet bij Philips, DAF en andere bedrijven: "Werkers en werksters van de Philipsfabrieken. Nu
de vijand dreigt de bloem van onze mannen in krijgsgevangenschap weg te voeren, en dus over te
leveren aan honger, dwangarbeid, ja voor velen de dood, mogen wij niet langer werkeloos toezien.
Hier is maar één consequentie: Leg, als protest tegen deze onmenschelijke maatregel, uw werk neer.
Aarzel niet, kijk niet wat uw buurman misschien zal doen. Volgt het parool van onze regeering.
HANDEL! Vrijdag komt ieder in de fabrieken, maar werkt deze dag niet. Vanaf zaterdag blijft ieder
thuis! (dus ook zaterdag niet verschijnen) Bedenk: EENDRACHT MAAKT MACHT. Onze vijand is niet
onoverwinlijk, wat hoe langer hoe meer blijkt. Zwicht niet voor zijn dreigementen. LEVE HET
NEDERLANDSCHE LEGER!"

De term De spreuk ‘Eendracht maakt macht’ was van 1588-1795, ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden, de wapenspreuk van Nederland. De uitdrukking houdt in dat wie samenwerkt, sterker staat en meer gedaan krijgt. Maar ook PSV gebruikt de term: ‘Eendracht maakt macht’ is bijvoorbeeld de spreuk van de voetbalclub PSV Eindhoven, opgericht in 1913. De spreuk komt onder meer terug in hun kleding, clublied en op de toegangspoort bij ingang 20 van het Philips Stadion.
Het woord "onoverwinlijk" in de tekst is geen juist Nederlands dat moet als "onoverwinnelijk" geschreven worden.\

Fragment uit oorlogsdagboek opgetekend door Antoon Hendrikx (1907 - ?) hij was werkzaam bij Philips radiolaboratorium.
"Vrijdag, 30 april. Er zijn gisteravond briefjes rondgebracht door de een of ander, waarin staat dat men op vrijdag normaal naar de fabriek moet gaan, maar niet werken en dat men vanaf zaterdag het werk moet staken. Er is schitterend de hand aangehouden, vooral bij Philips, want daar is praktisch niet meer gewerkt. Ook verschillende andere fabrieken o.a. DAF hebben het werk neergelegd. Het is werkelijk spontaan opgekomen. Ik had niet verwacht dat zoiets ongeorganiseerd mogelijk zou zijn. In de krant van vandaag werd bekendgemaakt, dat beroepsmilitairen beneden de rang van officier zich moeten melden (de officieren hebben ze op een verraderlijke wijze ongeveer een jaar geleden opgeroepen en mee vastgehouden in krijgsgevangenschap).
Er zijn een hoop uitzonderingen zoals politie, brandweer e.a., alsook diegenen die in Duitsland werken. Er is in verschillende provincies het politie-standrecht afgekondigd. In Noord-Brabant nog niet."

Antoon Hendrikx schrijft verder in zijn dagboek:

"Zaterdag, 1 mei. Vandaag voor het eerst van mijn leven gestaakt. Ben niet gaan werken. De staking is dan ook algemeen, bij Philips wordt niet gewerkt. Nog nooit voorgekomen dat het zo algemeen was. 's Morgens nog naar Tongelre geweest, omdat de metselaars hun gereedschap misschien zouden komen halen, maar er was niemand en ik ben maar weer naar huis gegaan."
De dagelijkse zorgen blijven: "Onderweg 2 bloemkooltjes à 40 cent per stuk en wat radijsjes gekocht. Toen ik thuiskwam zei ik tegen de vrouw dat er ook nog andere groente was. Ben teruggegaan en moest ca. 1 uur in de rij staan voor ik wat witlof en spinazie had. Er viel nog een meisje flauw, dat in de rij stond. De melkboer was vanmorgen komen zeggen, dat er geen melk meer aan huis bezorgd werd en dat men de melk aan de fabriek moest komen halen, ieder bij zijn eigen melkbezorger. Juist toen hij bij ons dat stond te vertellen kwam er een NSB-er die tegen hem zei dat hij direct naar de fabriek moest gaan, want er mocht geen melk aan de fabriek gehaald worden en de melk moest thuisbezorgd worden. Hij deed net of hij weg wilde gaan, maar toen die kerel weg was, is de melkboer aan zijn klanten het nieuws verder gaan vertellen. Om half 12 ben ik naar de Willemstraat gegaan en daar stonden een hele rij melkkarren en ik heb bij onze melkboer 1 L. volle- en 1L. taptemelk gekregen".
Maar de staking blijft spelen: "Het gas is ook alweer alleen 's morgens, 's middags en 's avonds één uur te krijgen. Dat wijst er dus op, dat de mijnen ook staken. In Dordrecht is ook het werk neergelegd. Je hoort er anders maar zo weinig van en dat is de sterkste kant van de Duitsers."

1 mei 1943 een vrije dag

Frits Philips heeft op vrijdagmiddag 30 april 1943 overleg gepleegd met de Verwalters (Duitse Toezichthouders) en hun voorgesteld, dat Philips de volgende zaterdagochtend vrij zouden geven. Zij stemden toe, en kort daarna werd aan de fabriekspoorten bekend gemaakt dat zaterdag niet zou worden gewerkt. Ook de Ruestungsinspektion, waarmee intussen telefonisch overleg was gepleegd, gaf haar toestemming. Het niet werken op deze zaterdag kon dus niet als een staking worden beschouwd.

Zaterdag 1 mei, dag van de arbeid, deze ene keer een vrije dag. Veel mensen gaan naar het centrum Eindhoven.
Ooggetuigen hebben meegedeeld, dat zij zaterdagochtend enige open vrachtwagens van Philips zagen, vol arbeiders, die met rood-wit-blauwe en met rode vlaggetjes zwaaiden en liederen zongen. Op dit dag vinden al de eerste arrestaties plaats.
Van arbeiderszijde is er over geklaagd, dat een gedeelte van het hoger Philipspersoneel niet openlijker partij koos voor de stakers.

Dagboek fragment Feik Fast: "Zaterdag 1 mei blijven alle fabrieken leeg, alle boeren staken ook, zodat we alvast geen melk kunnen krijgen. De mijnen staken, zodat we slechts drie uur per dag gas krijgen. Het politiestandrecht wordt voor het gehele land afgekondigd : van 8 tot 6 moeten we binnen zijn.'s Middags gaan we in Oirschot melk halen, overal zien we mensen met flessen en emmers fietsen! De volgende dag ga ik met Rie nog een eindje wandelen, als het bijna acht uur is; precies om 20.00 uur komt de overvalwagen met groene politie aanrijden, zodat we nog een tijdje ons moeten schuil houden bij vreemde mensen in huis, een paar straten van ons vandaan. Daarna op een holletje door de tuintjes naar huis! Iedereen, die ze te pakken kunnen krijgen, nemen ze mee."

Op zondag 2 mei 1943 verzocht de Philipsdirectie het personeel dringend de volgende dag het werk weer te hervatten Zij kon de arbeiders buiten Eindhoven evenwel niet tijdig meer bereiken. In de stad werden pamfletten verspreid om met de staking door te gaan. Eén van de initiatiefnemers en leider van de staking bij Philips in Eindhoven was Rien van Bruggen. Hij werkte op NatLab als chemicus en was zeer actief in het verzet.

Frits Philips: "Op maandag 3 mei bleken de Duitsers het domste te hebben gedaan, wat zij dat moment konden doen. De mensen die maandagsmorgens naar hun werk wilden gaan, zagen plotseling aan de poorten een zware Duitse bewaking, waarop velen niet eens naar binnen gingen."
"Erger was dat, door een overigens begrijpelijke voorzorg van het gemeentelijke gasbedrijf, onze fabrieken zonder gas stonden. De gasvoorziening door de Staatsmijnen had wegens enkele stakingen korte tijd gestagneerd, maar was intussen hervat, waarop men bij de gemeente had besloten eerst voor bevolking de gashouder vol te pompen, alvorens aan Philips gas te leveren. Op de fabriek was echter de reactie: „Zie je wel: geen gas! Dus ze staken nog in Zuid-Limburg. Dan gaan wij ook naar huis". Onze fabrieken waren al dun bezet, en de lui die er wel waren, begonnen zich meer èn meer onbehaaglijk te voelen. Ten slotte liepen ook zij de poort uit." ( Frits Philips over de staking in Leeuwarder courant 20-12-1975)

In de binnenstad werd het rumoerig, er ontstonden opstootjes, waarbij ergens een melkwagen werd omgegooid. De toestand werd beklemmend. (memoires van Frits Philips, geciteerd in boek Eindhoven 1933 -1945)

Nederlandse versie van het aanplakbiljet.

Bekendmaking

Dagboek fragment Feik Fast: "De derde mei worden in het gehele land mensen doodgeschoten, om de stakingen te breken. Bij Philips is slechts een 20% van de arbeiders aanwezig, er is verwarring ontstaan door het uitgeven van tegenstrijdige parolen. Als wij bij de fietsenkelder de toestand staan te bespreken, komt de Groene politie langs, die met schieten dreigt, terwijl iedereen naar binnen rent.
Om twaalf uur mag niemand naar huis. 's Avonds worden vijf mensen, die willekeurig zijn opgepikt, bij de glasfabriek doodgeschoten..... De namen van de slachtoffers worden door luidsprekerauto's, die door de straten rondrijden, bekendgemaakt."

Voor het vuurpeloton verschenen, P. J. Verhoeven, W. van Beek en J. C. Gielen werkzaam bij Philips. P. van Kempen was in dienst bij Bata te Best, G. van Werts bij de N.V. Mignot & de Block te Eindhoven.
In de avond is ook Jan Gerrit Eilers gefusilleerd, werkzaam bij Philips als Televisie-ingenieur/assistent laborant.
Even daarvoor is ook de 27 jarige landarbeider Simon van Zandvliet doodgeschoten, beide zijn niet vermeld op het Duitse plakkaat. Van de slachtoffers is niet bekend, waar zij begraven liggen. Van de zijde van de bezetter was verordonneerd dat de stoffelijke overschotten niet aan de nabestaanden mochten worden teruggegeven.
4 mei 1943 staan de 5 namen genoemd in Nieuwsblad van Het Zuiden.
Om de gefusilleerde mannen te herdenken is op het voormalige Philips-terrein, Glaslaan een monument opgericht.

Duitse SS BEKENDMAKING

RUST IN HET GEHEELE LAND HERSTELD

BEKENDMAKING
's-GRAVENHAGE, 4 Mei. — De Höherer SS., und Polizeiführer Nordwest deelt mede: „Onder den indruk van de ingrijpende maatregelen, die het politie standrecht medebrengt, is in den loop van maandag de rust ln het gehele land hersteld en zijn de nog bestaande stakingshaarden uitgeroeid. De bewakingstroepen der SS en politie hebben op den derden dag na de afkondiging van het standrecht volgens de bevelen in verscherpte mate ingegrepen.' De standgerechten velden opnieuw een reeks doodvonnissen, welke onverwijld ten uitvoer werden gelegd. In een provincie in het Noorden van het land verzetten zich marxistische elementen onder de plattelandsbevolking tegen het ordenende ingrijpen der politie. In overeenstemming met de bepalingen van het politiestandrecht maakte deze gebruik van de wapens en schoot degenen, die actieven tegenstand boden, neer.
Der Höherer SS- und Polizeiführer Nordwest
gez. RAUTER,
SS- und Gruppenführer und Generalleutnant der Polizei

Maandag, 3 mei. Het was in de stad goed te merken dat er gestaakt werd, onrustige mensen.

Antoon Hendrikx schrijft in zijn dagboek: "Velen waren gaan kijken, maar de meesten gingen weer naar huis of waren thuisgebleven. In de stad patrouilleerden Duitsers met automatische pistolen. Ik ben 's morgens naar Tongelre gegaan en ben daar gebleven tot half 12. Gisteravond kwam Greunsven zeggen dat aangeraden werd om te gaan werken. Velen waren er op de fabriek, hoewel er ook verscheidene thuisgebleven zijn. Degenen die binnen waren, zijn er na 10 uur niet meer uit gemogen, ook niet om naar huis te gaan om te eten. Het is wel fraai. In Tongelre kwamen om ca. 3 uur de alarmerende berichten binnen, dat wanneer de arbeiders zich niet vóór 6 uur gemeld hadden, dan zou de directie worden doodgeschoten. Later werd weer gezegd dat dat om 8 uur de volgende morgen zou zijn. Iets schijnt er wel van waar te zijn, want ik sprak iemand die in de oude kern gezeten heeft en die opgeroepen was voor een vergadering en toegesproken door een officier van de Grüne Polizei. Die zei dat de toestand hoogst ernstig was en dat men allen zijn best moest doen om de arbeid in zijn geheel weer te doen hervatten, want men zou niet schromen om ernstige maatregelen te treffen. Ik ben de hele middag in Tongelre gebleven en wat zitten rikken en bonken. 's Avonds kwam mevr. Van Mierlo zeggen dat Bramer gezien had, dat er in Strijp op het terrein een auto kwam, soldaten en 5 mannen stapten uit en even later hoorde hij schieten. Hij had niet gezien dat die mensen doodgeschoten waren, maar vermoedde van wel. Om 8 uur moest weer alles binnen zijn en even later reden de overvalsauto's met de Grüne Polizei weer door de straten. Om 9 uur hoorden we in de verte iemand hard praten en even later kwam er op het plein een auto met versterker, die verkondigde dat vandaag 5 mannen en hij noemde de namen, wegens staking en begunstiging van de staking volgens standrecht waren doodgeschoten. Dat doen ze dan om de schrik erin te brengen. In de krant van vandaag staan 24 namen vermeld van mensen die wegens staking of iets wat daarmee in verband staat, zijn terechtgesteld. Dat is terreur."

Dagboek Vastenouw: Directeur van St. Jozef opgepakt en zou doodgeschoten wanneer melkrijders 's middags niet uitrijden, dus ‘s middags weer melk.
Joop kwam opgewonden terug van een bezoek aan Henk en Map, want Henk zat opgesloten in de fabriek met vele anderen. Heintje was ook niet thuis gekomen. Jan kwamen we tegen, die vertelde dat de Emmasingel toen hij daar liep aan twee kanten afgesloten werd door Grüne Polizei en allerlei mensen, ook vrouwen en kinderen, al schoppend en slaande in overvalwagens werden geduwd. Hijzelf kwam er met een smoesje doorheen.
Bericht kwam, dat wanneer alle arbeiders morgen om acht uur niet aanwezig waren, de directie doodgeschoten zou worden. Die zat gevangen in de fabrieken. Later verwarring doordat iedereen er ‘s middags om 5 uur al had moeten zijn.
Henk en Heintje later weer thuis. Henri zag 10 mensen tegen een muur staan op het fabrieksterrein en hoorde even later het salvo. Hij liep met zijn ster maar gauw door. De mof aan de poort zei ‘die ersten Toten!’
Van die voor Jans ogen opgepakte (Wim zag het ook, maar kon zich in de fietsenstalling schuil houden) zijn er blijkbaar verscheidene doodgeschoten. Gisteravond om half acht is nog iemand van huis gehaald en gedood. Die was verraden en om ± 20.00 uur reed een polygoon wagen door de stad om de namen van de slachtoffers bekend te maken.
Iedereen in angst om de directie. Geen leeg dreigement want Frits Philips heeft het zelf gezegd. Om 16.15 zijn ze met een auto naar Haren vervoerd.

Dreigen met doodschieten Frits Philips

Ook de directie van Philips wordt niet ontzien. De Duitsers dreigen "dat wanneer alle arbeiders 4 mei om acht uur niet aanwezig waren, de directie, waaronder Frits Philips, doodgeschoten zou worden". Ook in de dorpen om Eindhoven, waar veel Philips arbeiders woonden, door de Duitsers via luidsprekerwagens omgeroepen: als de bevolking wilde voorkomen dat ingenieur Frits Philips zou worden doodgeschoten, dan moest iedereen weer gauw aan het werk gaan.

Deze terechtstellingen en het bericht dat Frits Philips en sommige directeuren gearresteerd waren, zorgde voor de beëindiging van de staking in Eindhoven. De Duitsers "gijzelen" Prof. Gilles Holst en de heren P.R. Dijksterhuis en J.C de Vries. Ze zijn een aantal dagen opgesloten. Deze poging tot intimidatie had voor Eindhoven effect. Frits Philips werd langer gevangen gehouden en hij kwam pas op 20 september '43 weer op vrije voeten. Zijn was zijn rol als directeur uitgespeeld. Het Duitse regime werd straffer en de productie bij Philips werd bijna volledig afgestemd op de oorlogsindustrie. Philips Eindhoven is in 1944 geleidelijk volledig in Duitse handen gekomen. Het enige voordeel hiervan was dat Philips personeel vrijgesteld was om in Duitsland te gaan werken.

Antoon Hendrikx schrijft in zijn dagboek: "Dinsdag, 4 mei. Hier in Eindhoven is zowat alles vandaag weer aan het werk gegaan. Nog steeds lopen Duitse soldaten met geweer aan de schouders patrouillerend door de straten. 's Avonds om 8 uur weer binnen.
Woensdag, 5 mei. Vandaag staat in de krant vermeld dat alle studenten van Hogeschool en Universiteiten zich morgen moeten melden voor werkinzet in Duitsland. Het schijnt dat men er op uit is zoveel mogelijk jonge mannen uit Holland te halen. Wegens economische redenen mogen we voortaan tot 9 uur op straat zijn. Er zijn behalve de 5 mannen, wiens namen door middel van de pers en van aanplakbiljetten bekendgemaakt zijn, nog meer ter dood gebracht, o.a. Eilers die vroeger bij ons op het lab. gestaan heeft."
Donderdag, 6 mei. "Er hangt bij Philips uitgeschreven, dat degenen die militair geweest zijn een formulier moeten inleveren, zodat waarschijnlijk voor vrijstelling van krijgsgevangenschap gezorgd kan worden. Er zijn er ook bij die huiverig zijn om het formulier in te leveren, omdat ze bang zijn dat het een foefje is om gegevens te krijgen."

Dagboek Vastenouw: 5 mei: Gisteren [dinsdag 4 mei] was alles vrij normaal. Alles aan het werk. In Den Haag was alles zaterdag alweer afgelopen, schreef Celine. Het Zuiden en Oosten van het land schijnen hardnekkig te zijn, maar ook hebben ze de eerste doden gehad in Noord- en Zuid-Holland. Breda scheen gisteren nog niet normaal te zijn. Gisteravond reed de Grüne Polizei in een overvalwagen rond en hopen NSB en politie. We luisterden naar elk geluid op straat want ze konden best een razzia gaan houden. Niets gemerkt echter, misschien komt Joop nog met verhalen thuis. Nu juist fietst er weer een marechaussee voorbij met een vent in het zwart met rode band om de arm naast zich. De stakker!

Dé Straf en dé streep tussen Nederland en de Duitse bezetter

Dagboek fragment Fiek Fast: Voor "straf" krijgen we 12 dagen geen boter, en 14 dagen geen vlees, terwijl het loon over de gestaakte dagen niet wordt uitbetaald.

Op 5 mei 1943 werd landelijk de beschikking gepubliceerd, dat de studenten niet-tekenaars zich de volgende dag moesten melden. 7 mei stond het besluit van de „arbeidsinzet” in de kranten: alle mannen van 18 tot 35 jaar moesten zich melden bij een van de gewestelijke arbeidsbureaus. Op 13 mei volgde het bevel tot inlevering van de radiotoestellen.

De April-meistakingen 1943 zorgen er voor dat een duidelijke streep tussen goede en fout, bij de meeste Nederlands ging overheersen. Of het lijdzaam accepteren van de Duitse bezetting of de onderdrukking passief of actief afwijzen. Het verzet komt in een volgde fase...en ze krijgen nu de steun van de Nederlandse bevolking. Duitsers voelen het verlies de hun terreur neemt toe.

April-meistakingen 1943 in Eindhoven