Gijzelaars uit Son en Breugel

Na een liquidatie van een buurtboerenleider uit Breugel werden 18 personen gegijzeld.

Nieuwe Tilburgsche Courant 31-12-1943
Bron Delpher

Begrafenis buurtboeren leider

Dit krantenbericht verschijnt met precies dezelfde tekst in vier Duitsgezinde kranten, waaronder de Nieuwe Tilburgsche Courant en het Dagblad van het Zuiden, over de begrafenis van buurtboerenleider Johannes (Jan) van Eck (1896 -1943). Het artikel meldt een gruwelijke aanslag op donderdag 23 december 1943. Het slachtoffer, een 47-jarige boer uit Breugel en vader van negen kinderen, overleed een dag later aan zijn verwondingen in een Eindhovens ziekenhuis.

Het verzet moet veel belang hebben gehad bij zijn dood, want na de aanslag zijn achttien personen opgepakt en opgesloten. Deze liquidatie is de enige bekende dodelijke afrekening van een foute Nederlander in de omgeving van Eindhoven en in de stad zelf.

Belangrijke personen van de Nieuwe Duitse Orde waren bij zijn begrafenis aanwezig, zoals de Eindhovense NSB-burgemeester Pulles. Ook uit Eindhoven was de zeer fanatieke NSB'er en wethouder H. Apeldoorn, was ook aanwezig. Hij werd overigens acht maanden later, op 10 augustus 1944, door het verzet geliquideerd in Ravenstein, waar hij toen burgemeester van Oss was.

Verder waren diverse ambtenaren van de Landstand aanwezig, evenals gewestelijk boerenleider C. A. Zandee en de stafchef en hoofdredacteur J.D.A. Schils van het blad Boer en erf, het orgaan van de Nederlandsche Landstand. De Landstand was een machtige mantelorganisatie van de NSB waarbij boeren, vissers en tuinders zich zouden moeten aansluiten.

Bij de uitvaart op 29 december 1943 was ook Mr. Robert A.L.M. Schoepp aanwezig als burgemeester van Son. Een dag na de begrafenis werd hij echter als opgepakt en als gijzelaar gevangengezet.

Verzetsman en P.A.N.-commandant Sjef Lavrijssen zou na de bevrijding zeggen: "Son is volgens de Duitsers een broeinest van verzet."

Boven: affiche propaganda om boer te worden in Nazi Duitsland .
Daaronder: een illegaal pamflet tegen de Landstand.

De Nederlandsche Landstand werd in oktober 1941 door de Duitse bezetter in het leven geroepen. De belangrijkste taken van de nationaal-socialistische Landstand waren medewerking aan de voedselvoorziening van het Nederlandse volk en het behartigen van de belangen van boeren, vissers en tuinders. 'Boerenleider' was de NSB'er E.J. Roskam. Op papier was de organisatie van de Landstand imposant. In de praktijk bleek de organisatie al snel een fiasco. Veel boeren weigerden de contributie te betalen en de leiding maakte zich schuldig aan corruptie.

 
Pamflet tegen de NSB organisatie Nederlandsche Landstand 
(Originele tekst is omgezet naar hedendaags Nederlands)

 BOEREN EN GRONDGEBRUIKERS!

Zoals u wellicht weet, wordt er de laatste tijd door agenten en propagandisten van de Landstand flinke druk uitgeoefend op boeren en grondgebruikers om hen hun bijdrage voor de Landstand te laten betalen. Wij weten dat de hele bevolking in onze streek elke vorm van medewerking aan de Nederlandse Landstand absoluut afwijst. De houding van onze boeren is hierin volledig in lijn met de duidelijke wens van de Nederlandse bisschoppen, die elke belangrijke steun aan de NSB of haar mantelorganisaties (waar ook de Landstand onder valt) verbieden. Hoewel we volledig vertrouwen op de vastberadenheid van onze boeren, vinden we het toch nodig om de aandacht te vestigen op een paar leugens die de propagandisten van de Landstand nu verzinnen. Ze gebruiken deze leugens om mensen te dwingen de zogenoemde contributie voor de Landstand te betalen. Dit zijn bijvoorbeeld de volgende leugens:
 1) Als u de contributie voor de Landstand niet betaalt, wordt uw vergunning voor huisslachting ingetrokken.
2) Ook uw kunstmestbonnen worden in zo’n geval dan ingetrokken.
3) Er zal een extra heffing voor de vee-levering worden opgelegd.
4) Als u niet vrijwillig betaalt, wordt het geld ingehouden op uw geleverde producten, enzovoort.

Dit zijn allemaal leugens en bedrog, niets meer en niets minder. Of u wel of niet betaalt aan de Landstand heeft helemaal niets te maken met de bovengenoemde zaken. De Landstand heeft geen enkele zeggenschap over het wel of niet verstrekken van vergunningen voor huisslachting, kunstmestbonnen en dergelijke. Het zal voor een heel groot deel van u afhangen of de Landstand ooit zeggenschap krijgt in dit soort kwesties.

De agenten van de Landstand zullen u bij hun bezoek een lijst laten zien waarop staat dat uw buren hun contributie al hebben betaald. Laat u hierdoor niet misleiden. Ze vullen die lijst zelf in en proberen u op deze manier over te halen.
Boeren van Brabant, laat u niet bang maken en laat u niets wijsmaken. Geef op geen enkele manier steun aan de Landstand en weiger pertinent te betalen.

Ze (NSB) hebben onze vroegere, uitstekende boerenorganisaties ontmanteld, veel van onze zelfgekozen leiders als misdadigers opgesloten in concentratiekampen en elke activiteit onmogelijk gemaakt. En dan zouden we nu zomaar meewerken met de Landstand, een organisatie van een berucht soort mensen?

Boeren, blijf trouw aan uw principes. Laat u niet voor de gek houden door leugens en valse dreigementen. Laten we laten zien dat we de Landstand nooit zullen accepteren en stuur eventuele agenten van de Landstand direct de deur uit.

Het pamflet eindigt met: Gelieve deze circulaire door te geven aan vertrouwde vrienden en bekenden.

30 december 1943

In de vroege ochtend van 30 december 1943 werden willekeurige personen uit Son en Breugel opgepakt en naar het gemeentehuis van Son en Breugel gebracht. Burgemeester R.A.L.M.H. (Robert) Schoepp, A.W. (Willem) van Aarle, J. Ruis, J. Roefs en H.F. van Broekhoven waren al binnengebracht, niet lang daarna gevolgd door P.J. Swinkels, Th. van de Laar, J.M.H. van Heeswijk, H.Th. Vohs en E.G. Swinkels. In totaal ging het om tien mannen, allen afkomstig uit de gemeente Son en Breugel.

Daarnaast had de Eindhovense SD, onder leiding van W. Weber, nog een achttal mannen uit omliggende gemeenten zoals Best, Sint-Oedenrode en Nuenen binnengebracht. Een volledige namenlijst vind je hieronder.

Omdat bij Van Aarle en Van Broekhoven radiotoestellen waren gevonden en in beslag genomen, werden zij apart meegenomen voor verhoor. Of dit hun straf heeft vermeerderd is onduidelijk.

Rond twee uur in de middag kwam er een bevel van de Duitsers om in een overvalwagen te stappen. De namen van de zeventien betreffende mannen werden omgeroepen. De wagen verliet het gemeentehuis en reed richting gijzelaarskamp Beekvliet in Sint-Michielsgestel.

Eén persoon was al op 29 december 1943 opgepakt en vastgezet in een cel van het Eindhovense politiebureau. Het gaat om de 20-jarige Leonardus Petrus Matheus Beelen. Hij is waarschijnlijk, zoals alle anderen, onschuldig en werd na elf weken cel vrijgelaten.

De reden van hun arrestatie was een aanslag die op de avond van 23 december 1943 in Breugel was gepleegd op een plaatselijke boerenleider van de Landstand, die daarbij om het leven kwam. Het is nooit duidelijk geworden wie de moord pleegde(n), maar waarschijnlijk waren het twee mannen uit het verzet.

In de diverse dorpen werd bekend gemaakt dat: "Bij elke nieuwe actie van het verzet zou een willekeurige gijzelaar – deels bestaande uit notabelen van de dorpen – worden uitgekozen en gefusilleerd."

Foto van Burgemeester Robert Schoepp gevangen in Vught.
Zie andere foto, hieronder, voor toelichting.
 
Bron foto o.a.: https://www.erfgoedvereniging-sonenbreugel.nl

Burgemeester Mr. Robert A.L.M. Schoepp

Robert Schoepp was lid van de verzetsgroep van burgemeesters, genaamd Croy. Tot deze groep behoorden onder andere Theo Mostermans van Lieshout, Hein van der Weiden van Stiphout en Van Rijckevorsel van Nuenen.

Op 31 december 1943, na de gijzeling van burgemeester Schoepp door de Duitse bezetter, werd de toenmalige gemeentesecretaris H.A.J. Veeneman benoemd tot waarnemend burgemeester. Hij weigerde inwoners van Son en Breugel aan te wijzen voor Duitse verdedigingswerken in de provincie Zeeland. Hierop werd hij gearresteerd op 6 juli 1944. Samen met nog zeven andere Brabantse burgemeesters werd hij gevangengezet in o.a. Mauthausen en daar vermoord. Hierover is een boek verschenen: "Ze hebben ons in de steek gelaten : de geschiedenis van de 7 Brabantse burgemeesters tijdens de Tweede Wereldoorlog."

Foto van kamp Vught, september 1944.
Mogelijk staan op deze foto links dhr. A.J.M. Braam, gemeentesecretaris van Son en Breugel en in gevangeniskleding Burgemeester Robert Schoepp. Met hoed, Jhr. Constant Johan Adriaan (Coen) de Ranitz als vertegenwoordiger van gedelegeerde van het Nederlandse Rode Kruis. Fotograaf onbekend.

De foto van kamp Vught

Deze foto van burgemeester Schoepp vinden we op diverse plekken op het internet, elk met een ander verhaal. We zien burgemeester Robert Schoepp achter het prikkeldraad staan. Voor de afrastering staan minstens drie personen afgebeeld: twee van hen worden meerdere keren omschreven als "Rode Kruis"-medewerkers, terwijl de derde persoon de onzichtbare fotograaf is.

Opvallend is dat deze foto uit 1944 in 1984 aan de gemeentesecretaris dhr. A.J.M. Braam werd aangeboden ter gelegenheid van zijn afscheid als gemeentesecretaris van Son en Breugel. Tijdens de bezetting, in 1943, was hij belastingontvanger in de gemeente Nuland. Het is aannemelijk dat hij op deze foto staat, waarschijnlijk links, de man zonder hoed. De meest waarschijnlijke datum waarop de foto is gemaakt, is 5 of 6 september 1944, in ieder geval na Dolle Dinsdag en vóór 18 september 1944.

De bezitter van het fototoestel was S.H.A.M. (Steef) Zoetmulder, redacteur en fotograaf van het toen inmiddels verboden Eindhovens Dagblad. Hij was van het gijzelaarskamp Beekvliet naar concentratiekamp Vught overgebracht. Zoetmulder had tussen zijn spullen een kleine fotocamera het kamp binnengesmokkeld en maakte daarmee stiekem foto's in beide kampen. Hij heeft waarschijnlijk de foto niet zelf gemaakt omdat hij ook aan de verkeerde kant van het prikkeldraad gevangen zat.

Het echtpaar Van Overeem fungeerde als een soort "Rode Kruis" voor de gevangenen. Af en toe werden de Van Overeems geholpen door Jhr. Constant Johan Adriaan (Coen) de Ranitz, de latere burgemeester van Utrecht. Hij kende de situaties omdat hij zelf eerder gevangen had gezeten te Scheveningen en in Duitsland, van april 1941 tot november 1942. Daarna was hij werkzaam bij de dienst speciale hulpverlening voor politieke gevangenen, als gedelegeerde van het Nederlandse Rode Kruis, van mei 1944 tot april 1945.

Zoetmulder, die bang was om afgevoerd te worden, slaagde erin zijn filmrolletje aan De Ranitz mee te geven. Zoetmulder wordt inderdaad overgeplaatst naar kamp Amersfoort en komt pas in april/mei 1945 vrij. De Ranitz was geen geïnterneerde en kon het rolletje relatief eenvoudig het kamp uit smokkelen. De Ranitz nam het filmrolletje mee naar Den Haag en borg het veilig op. Een week later zou zijn woning bijna volledig verwoest worden door een Engels bombardement gericht op V1-raketinstallaties. De Ranitz, die tijdens dit gebeuren thuis was, wist met moeite enkele spullen uit de puinhopen te redden, waaronder dit filmrolletje. Enkele maanden na afloop van de oorlog kon Steef Zoetmulder het rolletje ophalen bij De Ranitz.
Een unieke foto. Welke foto's er nog meer op dat rolletje stonden, is (nog) onbekend.
Bron: "Ze hebben ons in de steek gelaten", pagina 66-67, aangevuld met eigen onderzoek door website: www.eindhoven4044.nl
  

Namenlijst gijzelaars ivm moordaanslag in Son en Breugel

Alle zijn gevangen gezet op 30-12-1943, behalve Beelen. Acht gijzelaars zijn na een paar maanden vrijgelaten; tien personen zijn later overgeplaatst naar Kamp Vught en daar tot september 1944 vastgehouden. Twee personen Schoepp en Laar verblijven een paar dagen in kamp Amerfoort. Alle gijzelaars overleven de bezetting.

Schoepp, Robert Antoon Louis Marie Hubert (19-1-1905 - 23-11-1973 )
Elzentlaan 25 Eindhoven
Straf: St. Michielsgestel, Vught en Amersfoort
In april 1944 overgeplaatst naar Vught, in 15 september 1944 naar Amersfoort verplaatst en 19 sept. 1944 "Entlassen" vrijgelaten.
vrijgelaten  19-9-1944 
Opmerking: burgemeester Son en Breugel, nadien bij Philips gaan werken.

Ruis, Johannes (2-10-1894 - 24-03-1966)
Kanaalstraat 6 C Son
Straf: 3 maanden St. Michielsgestel
vrijgelaten op 1-4-1944 
Beroep directeur postkantoor
 
Rooij, Theodorus (Theo) de (18-11-1899 - 1968)
Wijk 38 F Nuenen
Straf: 4 maanden St. Michielsgestel
vrijgelaten op 31-3-1944
Opmerking: gemeentesecretaris Nuenen

Roefs, Johannes (17-3-1889)
Markt 60 A Son
Straf: 4 maanden St. Michielsgestel
vrijgelaten op 27-4-1944
Kapper van beroep

Oorschot, Martinus Johannes Petrus van (18-8-1902)
Heuvel 423 St. Oedenrode
Straf: 3 maanden St. Michielsgestel
vrijgelaten op 1-4-1944

Laar, Theodorus van de (Theo) (14-7-1916 -1989)
B 6 Son
Straf: St. Michielsgestel,Vught, Amersfoort 
In april 1944 overgeplaatst naar Vught, in 15 september 1944 naar Amersfoort verplaatst en 19 sept. 1944 vrijgelaten.
vrijgelaten op 19-9-1944
Beroep gemeenteambtenaar.

Kruijff, Karel de (27-7-1891)  
F 161 Nuenen
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten op 9-9-1944
Opmerking: textielfabrikant

Heeswijk, Jozephus Maria Henricus van (Jos) (14-7-1880 -1955)
B 51 Son
Straf: 3 maanden St. Michielsgestel
vrijgelaten op 31-3-1944
Gemeenteraadslid en wethouder

Deckers, Johannes Hubertus Franciscus (3-1-1888)
A 452 St. Oedenrode
Straf: 4 maanden St. Michielsgestel
vrijgelaten op 27-4-1944

Broekhoven, Harrie Hendrikus F. van (Harrie) (22-7-1909 -1980)
A 141 Son
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten op 12-9-1944

Beelen, Leonardus Petrus Matheus (Leo) (28-4-1923)
B 31 Son en Breugel
29-12-1943 opgepakt !
Straf: 11 weken cel (Eindhoven)
Opmerking: Leo was de zoon van het schoolhoofd Theo Beelen. Zijn vader was ondergedoken omdat hij samen aantal collega's een netwerk van onderduikers hadden opgezet. Hieraan deden mee: Anton Muller, Anna van der Aa, Miet Leenders en Nell Merkelbach (uit Lieshout)

Aarle, Arnoldus Wilhelmus van (15-4-1912 - 02-04-1972)
C 3 Son
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten 17-8-194
Beroep Postbode

Zeeland, (Harrie) Hendrikus van (19-02-1881 - 27-06-1956
Nieuwstraat 73 D Best
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten op ?? september 1944
Opmerking: gemeentesecretaris van Best 

Vohs, Hendrikus Theodorus (25-10-1891 - 1951)
Sonniuswijk 23 F Son
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten op 15-9-1944

Verhoeven, Hendrikus Petrus Jacobus (6-6-1883)
Markt 99 A St. Oedenrode
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten op 12-9-1944

Swinkels, Egbertus Gerardus (18-12-1916)
E 4 Son
Straf: 3 maanden St. Michielsgestel
vrijgelaten op 30-3-1944

Swinkels, Peter Johannes (Peerke) (22-9-1886)
C 103 Son
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten op 11-9-1944
Beroep landbouwer in Esp.
Opmerking zijn zoon was ondergedoken en daarom zijn vader meegenomen?

Spijker, Willebrordus Cornelis P. van de (19-2-1912)
Oranjestraat 26 D Best
Straf: St. Michielsgestel, Vught
vrijgelaten op 22-4-1944

Hiernaast schrijft het tijdschrift Heem Son en Breugel 2010- nummer 4, dat ook gegijzeld zijn:
Uit Nuenen: Jonkheer Joseph G.G.M. Smits van Oijen
Uit Best: Petrus M. van den Boomen (20-4-1892 -?)

Bronnen:


Verzet in Son: https://eindhoven4044.nl/4/PAN6.html

Dagblad van het Zuiden voor Eindhoven, Meierij, Peel en Kempenland
29-12-1943: krantenartikel

Namen gijzelaars: 
Over Willem van Aarle is apart verhaal verschenen bij gedenkplaatskamphaaren.nl

Erfgoed vereniging Son en Breugel:
https://www.erfgoedvereniging-sonenbreugel.nl

Veeneman : https://www.mooisonenbreugel.nl/nieuws/algemeen/26727/henk-veeneman-een-mens-met-een-naam-om-te-onthouden-

Boek:
Ze hebben ons in de steek gelaten : de geschiedenis van de 7 Brabantse burgemeesters tijdens de Tweede Wereldoorlog
Auteur: Jan Burgers
Uitgave: 2004, literatuur opgave, 160 pagina's met fotos
ISBN: 90-809182-1-0 / 9789080918214

https://www.brabantserfgoed.nl/page/7195/de-hellegang-van-de-zeven-burgemeesters
Harry van der Putt (Geldrop), Theo Serraris (Heeze), Wim Wijt­vliet (Bakel), Marcel Magnée de Horn (Bergeijk), Jan Smulders (Oost-, West- en Middelbeers), Henk Veeneman (Son en Breugel), Fried Manders (Leende) Alleen burgemeester Manders overleeft de verschrikking van de kampen.
Burgemeester Manders https://www.eindhoven4044.nl/4/BurgemeesterManders.pdf

Over Theo de Rooij: https://drijehornick.nl/immaterieel-erfgoed/ereburger/theo-de-rooij-1899-1968/

Verhaal over Johannes van Eck deels in romanvorm / feiten. https://www.tracesofwar.nl/persons/51470/Eck-van-Johannes.htm

Johannes (jan) van Eck (Boekel, 2 november 1896  - Eindhoven, 24 december 1943  was getrouwd met Theodora (Doortje) van Lankvelt (29 december 1901 - 4 augustus 1981)
Boerderij van Eck-Lankvelt: https://www.brabantserfgoed.nl/collectie/object/enb-87-beeldmateriaal/5b04ff4f3fa66dff80c7d0cb6c48852e11ff9bf2

Archief S. Zoetmulder: 80 dozen met een omvang van in totaal 10 m: 
https://www.rhc-eindhoven.nl/collectie

Jhr. Constant Johan Adriaan (Coen) de Ranitz zou in 1944 in de Balistraat wonen, hiervoor geen bevestiging gevonden in het telefoonboek van 1943. Hij woont in '43 wel in Den Haag maar op een ander adres.

Gijzelaars uit Son en Breugel, Auteur F. van Dijk-Rakels, Tijdschriftartikel in 
"Heem Son en Breugel", 2010, nr.4 , volume 25, Pagina: 83-88. Uitg. https://www.erfgoedvereniging-sonenbreugel.nl